کشاورزان و عادت وارۀ بوم شناختی در حاشیه: مطالعۀ کیفی مبتنی‌بر نظریۀ زمینه‌ای

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• امراله کشاورز ¹
• ثریا معمار ²
• رضا همتی ²
• علی قنبری برزیان ³

¹ دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران،دانشگاه اصفهان،اصفهان،ایران

² دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

³ استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

https://doi.org/10.22067/social.2022.77607.1203

چکیده

در سال­‎های اخیر بخش کشاورزی ایران، درمعرض بحران‎­ها و مخاطرات محیط ­زیستی گوناگونی قرار گرفته که اثرات عمیق و جبران­‎ناپذیری بر پیکرۀ­ روستاها وارد کرده است. نقش زمینه‎­­های اجتماعی و فرهنگی را در بروز این بحران­‎ها و مخاطرات و همچنین در شکل­‎گیری نگرش­‎ها، ارزش‎­ها و رفتارهای ایجادکنندۀ­ این مخاطرات در میدان کشاورزی نمی‎­توان نادیده گرفت؛ بنابراین هدف این پژوهش، واکاوی عادت‎­وارۀ­ بو‎م­‎شناختی کشاورزان شهرستان ازنا و کشف بسترها و زمینه‎­های شکل­‎گیری آن بود. این پژوهش با استفاده از روش کیفی و نظریه زمینه‎ای انجام شد. نمونه­‎گیری پژوهش از نوع هدفمند بود و تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. مشارکت­‎کنندگان 33 نفر بودند. تکنیک این پژوهش از نوع مصاحبۀ نیمه­‎ساختاریافته بود. یافته­‎ها نشان داد، فشارهای ساختاری ادراک‎­شده و دوگانۀ انفعال-ناکارآمدی دولت به­‎عنوان شرایط علّی، معادلۀ توارث و تقسیم که خردشدن بیش ­از حد اراضی کشاورزی را درپی دارد، به­‎عنوان شرایط مداخله­‎گر و تیغ­ دولبه کشت مکانیزه به‎­عنوان شرایط زمینه‎­ای، موجب به حاشیه­ رفتن عادت‎­وارۀ بوم­‎شناختی می­‎شوند. کشاورزان در مواجهه با این شرایط، کشاورزی سازگار با بازار، استفاده بیش از حد از نهاده­‎های شیمیایی و آیش نگذاشتن زمین را به­‎عنوان راهبرد انتخاب می­کنند که درنتیجه موجب تراژدی منابع آبی، فرسایش خاک و مهاجرت می‎­شود. مداخلات از نوع قانون­گذاری، ترویج و آموزش و توجه به دانش سنتی و بومی کشاورزان می­‎تواند به ارتقای عادت‎­وارۀ بوم‎­شناختی کشاورزان و حفظ زیست‎­بوم منجر شود.

کلیدواژه‌ها

• دانش بومی
• زیست­‎بوم
• عادت­‎واره بوم‎­شناختی
• فشار ساختاری
• کشاورزی

20.1001.1.29809452.1401.19.2.7.5

مراجع

1. اشتراوس، ا.، و کوربین، ج. (1393). مبانی پژوهش کیفی؛ فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‎­ای (ا. افشار، مترجم). تهران: نشر نی.
2. بوردیو، پ. (1390). نظریه کنش: دلایل عملی و انتخاب عقلانی (م. مردیها، مترجم). تهران: انتشارات نقش و نگار.
3. ﺗﻘﺪیسی، ا.، و ﺑﺴﺤﺎق، م. ر. (1389). ﭼﺎﻟﺶﻫﺎی ﻛﺸﺎورزی و ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧ‌ﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ بر ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﻄﺢ زﻳﺮ کشت (ﻣﻄﺎﻟﻌه موردی: دﻫﺴﺘﺎن ﺳﻴﻼﺧﻮر ﺷﺮﻗی ـ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ازنا). پژوهش‌های روستایی، (2)، 137-161.
4. تقوایی، م.، بسحاق، م. ر.، سالاروند، ا. (1389). تحلیلی بر عوامل مؤثر در عدم استفاده از سیستم­‎های آبیاری تحت فشار در روستاهای ایران (مطالعه موردی: مناطق روستایی شهرستان ازنا). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 1(2)، 11-23.
5. حاتمی، ع.، و نوربخش، س. (1398). بازسازی معنایی بحران آب در شرق اصفهان براساس نظریۀ زمینه‌ای. مجله جامعه‌شناسی کاربردی، 30(1)، 123-142.
6. زارع، ب.، قادری، ص.، کوهی، م. ک.، و مشیری، ژ. (1397). تبیین فرهنگی و اجتماعی مصرف آب در بخش کشاورزی با تأکید بر نگرش سنجی کشاورزی شهرستان گرمسار. مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی، 7 (2)، 9-37.
7. شفیعی، ف.، و رضوانفر، ا.، و میرترابی، م. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر رفتار استفاده از کودهای زیستی به وسیله کشاورزان استان البرز. علوم و تکنولوژی محیط زیست، 20، 105-118.
8. طولابی­‌نژاد، م.، بذرافشان، ج.، و قنبری، س. (1397). بررسی وضعیت پایداری روستاهای شهرستان پلدختر بر اساس نگرش‌های محیط­زیستی. مجلة جغرافیا و توسعة ناحیه­ای، 16(2)، 213-141.
9. عینالی، ج.، کاظمی، ن.، چراغی، م.، و رابط، ع. ر. (1395). تحلیلی بر آگاهی و عملکرد زیستی کشاورزان در نواحی روستایی (مطالعه موردی: شهرستان ارومیه).فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، 18، 395-405.
10. فروتن­‌کیا، ش.، و نواح، ع. ر. (1395). جامعه­‌شناسی محیط­زیست. تهران: جامعه­‌شناسان.
11. کنعانی، ا.، و احمدوند، م. (۱۳۹۸).تبیین رفتار محیط­زیستی کشاورزان گندم‌کار آبی: کاربرد تئوری ارزش، اعتقاد، هنجار. فصلنامه علمی-آموزشی محیط­زیست و توسعه پایدار، 7(3)، 35-46.
12. مرکز بررسی­‌های استراتژیک ریاست جمهوری. (1396). آینده‌پژوهی ایران 1396. بازیابی از https://css.ir/fa/content/112771
13. مهدوی، ا، کیانی، م.، و دانشور عامری، ژ. (1396). ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﻮاﻧﻊ یکپارچه‌سازی اراﺿﯽ ﮐﺸﺎورزی (مورد مطالعه روﺳﺘﺎﻫﺎی ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ازﻧﺎ). مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، 48(2)، 333-342.

 

14. Calicioglu, O., Flammini, A., Bracco, S., Bellù, L., & Sims, R. (2019). The future challenges of food and agriculture: An integrated analysis of trends and solutions. Sustainability, 11(1), 222.
15. Carfagna, L. B., Dubois, E. A., Fitzmaurice, C., Ouimette, M. Y., Schor, J. B., Willis, M., & Laidley, T. (2014). An emerging eco-habitus: The reconfiguration of high cultural capital practices among ethical consumers. Journal of Consumer Culture, 14(2), 158-178.
16. (2018). Retrieved 2022, June 2, from https://ccpi.org/download/the-climate-change-performance-index-2018/
17. Crossley, N. (2003). From reproduction to transformation: Social movement fields and the radical habitus. Theory, Culture & Society, 20(6), 43-68.
18. Gäbler, K. (2015). Green capitalism, sustainability, and everyday practice. In Global sustainability (pp. 63-86). Cham: Springer.
19. Haluza-DeLay, R. (2008). A theory of practice for social movements: Environmentalism and ecological habitus. Mobilization, 13, 205–218
20. Haluza-DeLay, R. (2006). The practice of environmentalism: creating ecological habitus. Conference Papers–American Sociological Association (Vol. 1). Washington: American Sociological Association. 
21. Horton, D. R. (2002). Searching for sustainability: AN ethnography of everyday life among environmental activists (Unpublished doctoral dissertation). University of Lancaster, Lancaster.
22. Kasper, D. V. (2009). Ecological habitus: Toward a better understanding of socioecological relations. Organization & Environment, 22(3), 311-326.
23. Kirby, J. (2018). Grounding and comparing ecological habitus in environmental communities. International Journal of Urban Sustainable Development, 10(2), 154-169.
24. Lowe, S., & Tapachai, N. (2020). Bourdieusian interaction: actors’ habitus, agentic activities and field resources. Journal of Business & Industrial Marketing, 36(6), 893-904.
25. Nilan, P. (2017). The ecological habitus of Indonesian student environmentalism. Environmental Sociology, 3(4), 370-380.
26. Smith, M. (2001). An ethics of place: Radical ecology, postmodernity, and social theory. Albany; Great Britain: State University of New York Press.