تحلیل جامعه‌شناختی تأثیر نهاد وقف بر توسعه در شهر مشهد (مطالعۀ تطبیقی-تاریخی دوره‌های تیموری، صفویه و پهلوی)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

• ابوالفضل اکبری ¹
• حسین بهروان ²
• محسن نوغانی دخت بهمنی ³
• احمدرضا اصغرپور ماسوله ⁴

¹ دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

² استاد گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³ دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

⁴ استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/social.2021.70910.1044

چکیده

پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد تطبیقی-تاریخی به بررسی تأثیر  نهاد وقف بر توسعه در شهر مشهد و عوامل تضعیف یا تقویت‌کنندۀ آن در سه دورۀ تاریخی تیموری، صفوی و پهلوی پرداخته است. در قسمت چهارچوب نظری ضمن اشاره به نظریه‌های کارکردگرایی و ساختارگرایی، با استفاده از رویکرد نونهادگرایی در جامعه‌شناسی اقتصادی، یک مدل علّی سه‌ سطحی برای بررسی عوامل تضعیف‌کننده یا تقویت‌کنندۀ تأثیر نهاد وقف بر توسعه ارائه شده است. این مدل در دو سطح درون‌ موردی و بین‌ موردی و با استفاده از روش تحلیل روایی، روش توافق و غیرمستقیم اختلاف میل بررسی و آزمون شد. نتایج بیان می‌کند، تقویت یا تضعیف تأثیر  وقف بر توسعه در شهر مشهد در دوره‌های بررسی‌شده، تابعی از محیط نهادی وقف، عملکرد متولیان موقوفات و سازمان‌های متولی وقف در حفظ و توسعۀ موقوفات و نیات و انگیزه‌های واقفان بوده است؛ به‌طوری‌که در دوره‌های تیموری و صفوی به‌دلیل وجود محیط نهادی حامی وقف، عملکرد مؤثر متولیان و سازمان‌های متولی وقف و تقویت انگیزه‌های معنوی واقفان و اثرگذاری بیشتر نیات آن‌ها، تأثیر  وقف بر توسعه در مشهد نیز تقویت شده است؛ درحالی‌ که در دورۀ پهلوی به‌دلیل فقدان محیط نهادی حامی وقف، سوء عملکرد متولیان موقوفات و سازمان‌های متولی وقف، تضعیف انگیزه‌های معنوی واقفان و کاهش اثرگذاری نیات آن‌ها، این تأثیر  تضعیف شده است.

کلیدواژه‌ها

• نهاد وقف
• توسعه
• مشهد

20.1001.1.20081383.1401.19.1.1.2

عنوان مقاله [English]

Sociological Analysis of the Impact of the Waqf Institution on Development in Mashhad (Comparative-Historical Study of Timurid, Safavid and Pahlavi Periods)

نویسندگان [English]

• Abolfazl Akbari ¹
• Hossein Behravan ²
• Mohsen Noghani Dokht Bahmani ³
• Ahmadreza Asgharour Masouleh ⁴

¹ PhD in Economic Sociology and Development, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

² Professor, Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

³ Associate Professor, Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

⁴ Assistant Professor, Department of Social Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

چکیده [English]

Adopting a comparative-historical approach, this study examines the impact of Waqf institution on development in Mashhad and the factors that weaken or strengthen this impact in the three historical periods of Timurid, Safavid and Pahlavi. In the theoretical framework, while referring to the theories of functionalism and structuralism, by using the new institutionalist in economic sociology approach, a three-level causal model is presented to examine the factors that weaken or strengthen the impact of waqf institution on development. This model was tested by using narrative analysis, Mills Methods of agreement and dispute at two levels within the case and between the cases. The results indicate that strengthening or weakening the impact of waqf institution on development in Mashhad in the studied periods depend on the institutional environment of waqf, the performance of endowment trustees and endowment trustee organizations in maintaining and developing endowments and intentions and motivations of waqifs. In the Timurid and Safavid periods, due to the existence of an institutional environment supporting waqf, the effective performance of waqf trustees and organizations and strengthening the spiritual motivations of waqifs and further influencing their intentions, the impact of waqf institution on development of Mashhad has also been strengthened, whereas, in the Pahlavi period, due to the lack of an institutional environment supporting the endowment, malfunction of endowment trustees and endowment trustee organizations and weakening the spiritual motivations of the waqifs and reducing the effectiveness of their intentions, this effect has been weakened.

کلیدواژه‌ها [English]

• Waqf Institution
• New Institutionalism
• Development
• Mashhad

مراجع

1. ازغندی، ع. ر. (1386). تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران از سال 1357- تهران: سمت.
2. اکبری، ا. (1399). تحلیل جامعه شناختی تأثیر وقف بر توسعه در شهر مشهد (مطالعۀ تطبیقی- تاریخی دوره‌های تیموری، صفوی و پهلوی) (رساله منتشرنشدۀ دکتری). دانشگاه فردوسی مشهد، ایران.
3. امامی، س. ح. (1383)، حقوق مدنی (جلد اول). تهران: اسلامیه.
4. انزابی‌نژاد، ر. (1388). بیست وقفنامه از خراسان. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
5. اهلرز، ا. (1374). موقوفات دینی و شهر شرق اسلامی (م. مؤمنی، و م. ح. ضیاء توانا، مترجمان). وقف میراث جاویدان، (10)، 53-50.
6. ایزدی، ح. (1391). شاهان صفوی و زیارت. فصلنامه شیعه شناسی، (39)، 152- 131.
7. بی‌نا. (1386). رخدادهای تأثیر گذار در زندگی اجتماعی فرهنگی مردم مشهد (سیر تحولات شهر مشهد). دو فصلنامه جستارهای شهرسازی، ( 22 و 23)، 51-45.
8. پسندیده، م. (1380). مدارس علوم دینی مشهد در دورۀ تیموری و صفوی. وقف میراث جاویدان، (35 و 36)، 46- 39.
9. پسندیده، م. (1384). چهار مدرسه از دوره تیموریان و صفویان. وقف میراث جاویدان، (47 و 48)، 16- 14.
10. جلالی، غ. ر. (1378). مشهد در بامداد نهضت امام خمینی (ره). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
11. حسینی تربتی، ا. (1342). تزوکات تیموری. تهران: اسدی.
12. خواندمیر. (1333). تاریخ حبیب السیر فی اخبار بشر (زیر نظر محمد دبیرسیاقی). تهران: کتابفروشی خیام.
13. دهقان، م. (1384). نقش نهاد وقف در دگرگونی های اجتماعی- فرهنگی شهر مشهد در دوره صفوی (رساله منتشر نشدۀ دکتری). دانشگاه الزهراء، تهران، ایران.
14. ریگین، چ. (1397). روش تطبیقی، فراسوی راهبردهای کمی و کیفی (م. فاضلی، مترجم) (چاپ چهارم). تهران: آگه.
15. ریمون، آ. (1370). شهرهای بزرگ عربی- اسلامی در قرن های 10 تا 12 هجری (ح. سلطانزاده، مترجم). تهران: مترجم.
16. زاهدی، ش. ا.، و نجفی، غ. ر. (1385). بسط مفهومی توسعه پایدار. نامه مدیریت، (10)، 76- 43.
17. ساعی، ع. (1392). روش پژوهش تطبیقی با رویکرد تحلیل کمی، تاریخی و فازی (چاپ اول). تهران: آگه.
18. سیدی فرخد، س. م. (1392). نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد. مشهد: مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد.
19. سیدی، م. (1382). سیمای تاریخی- فرهنگی شهر مشهد (چاپ اول). مشهد: آوا.
20. سیدی، م. (1386)، مسجد و موقوفات گوهرشاد. تهران: کومه.
21. سیدی، م. (1387). تاریخ شهر مشهد از آغاز تا مشروطه. مشهد: جامی.
22. شاه‌حسینی، پ. (1389). تأثیر ات وقف بر شهر تهران. مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، زاهدان.
23. شهابی، س. م. ر. (1383). مبانی و چهارچوب نظری تأثیر وقف در شکل‌گیری فضاهای شهری. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، (72)، 150- 135.
24. شهابی، ع. ا. (1343) تاریخچۀ وقف در اسلام. تهران: دانشگاه تهران.
25. شهیدی، ح. (1394). نقش وقف در توسعۀ آبی و شکل‌گیری فضاهای شهری مشهد در دورۀ صفویه. مطالعات تاریخ اسلام، 7(25)، 120- 95.
26. صفایی پور، م.، سیاحی، ز.، زرگر شوشتری، م. ا.، و داری پور، ن. (1393). بررسی تأثیر وقف بر توسعه اقتصادی شهر اهواز (مطالعه موردی: منطقه یک). فصلنامۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، (16)، 104- 89 .
27. صفری دهکردی، ع. ا. (1383). تاریخچۀ اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان به روایت گفتار و تصویر. مشهد: سگال.
28. طالبان، م.ر. (1393). روش شناسی مطالعات انقلاب با تأکید بر انقلاب اسلامی ایران (چاپ دوم). تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
29. عباس‌زاده، م. (1391). تأملی بر اعتبار و پایایی در تحقیقات کیفی. فصلنامۀ جامعه‌شناسی کاربردی، (45)، 34- 19.
30. عشایر سلطانی، غ. ح. (1380). مطالعۀ موردی بررسی نقش وقف در توسعۀ شهر زنجان (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی‌ارشد). مرکز آموزش مدیریت دولتی زنجان، ایران.
31. عنبری، م.، و خالندی، ا. (1391). بررسی مسئلۀ وقف در دوره تیموری. تاریخ پژوهی، (51)، 20- 1.
32. فاضل بسطامی. (1390). فردوس التواریخ (تاریخ ارض اقدس) (تصحیح و تحقیق علیرضا اکرمی). تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
33. قصابیان، م. ر. (1377). تاریخ مشهد (از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه). مشهد: انصار.
34. کوئن، ب. (1393). مبانی جامعه‌شناسی (با تجدیدنظر اساسی و اضافات) (غ. ع. توسلی، و ر. فاضل، مترجم). تهران: سمت.
35. مرتضوی قصاب سرایی، م. (1387). حاج حسین آقا ملک: شخصیت، اقدامات، خدمات، وقف میراث جاویدان، (62)، 73- 68.
36. مولوی، ع. ا. (1353). پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی (نسخة تایپی). محفوظ در آستان قدس رضوی.
37. میر احمدی، م. (1371). تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی (چاپ اول). تهران: امیرکبیر.
38. نوایی، ع. ح.، و احمدی، ن. (1381). ساختار نهاد وقف در عصر صفوی. فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهراء، (43)، 42- 21.
39. نوایی، ع. ح.، و ملک‌زاده، ا. (1384). مدرسۀ عباسقلی خان مشهد و نزاع بین وارثان و متولیان وقت. فصلنامه وقف میراث جاویدان، (50)، 42- 33.
40. نوائیان رودسری، ج. (1390). تاراج موقوفات در عصر پهلوی. رصد (ویژه‌نامه تحلیلی دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان)، (18)، 37- 36.
41. نوائیان رودسری، ج. (1390). یکصد سال قانون برای وقف. رصد (ویژه‌نامه تحلیلی دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان)، (18)، 64- 63.
42. نیازی، م.، جعفرپور، م.، و کارکنان نصرآبادی، م. (1394). جامعه شناسی وقف (چاپ اول). تهران: معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه.
43. نیک مهر، ا. ا. (1391). وقف در مشهد عصر پهلوی (پایان‌نامه منتشرنشدۀ کارشناسی‌ارشد). دانشگاه فردوسی مشهد، ایران.
44. نیک مهر، ا. ا.، و وکیلی، ه. (1392). نیت و مصارف موقوفات واقفان مشهد در دورۀ پهلوی اول و دوم (با تکیه بر وقف نامه‌های اداره اوقاف خراسان رضوی و آستان قدس رضوی). مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، 45(131)، 109- 91.
45. هانت، د. (1386). نظریه‌های اقتصادی توسعه: تحلیلی از پارادایم های رقیب (غ. ر. آزاد ارمکی، مترجم). تهران: نی.
46. یزدی مطلق، م. (1380). مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن. وقف میراث جاویدان، ( 35 و 36)، 192- 185.

 

47. Ghazaleh, P. (2011). Held in trust, waqf in the Islamic world, Journal of Islamic Studies, 26, 59-61.
48. Magis, , & Shinn, C. W. (2009), Emergent principles of social sustainability, In J. Dillard, V. Dujon, & M. C. King (Eds.), Understanding the social dimension of sustainability. London: Routledge.
49. Nee, V. (2003). The new institutionalism in economic and sociology. Center for the Study of Economy and Society Cornell University.
50. Saduman, S., & Aysun, E. (2009). The socio-economic role of Waqf system in the Muslim ottoman cities’ Formation and volution. Trakia Journal of Sciences, 7, 272-275.